Η Θεολογία των Πατέρων στο Μυστήριο της Θείας Οικονομίας
4. Το Άγιο Πνεύμα.
Η Simone Weil βρήκε μια, πέρα για πέρα, αληθινή εικόνα: «Καλέστε το Πνεύμα καθαρά και απλά. Κάθε επίκληση και μια κραυγή. Όταν είμαστε άρρωστοι από δίψα, όταν πεθαίνωμε από δίψα, δεν έχομε πια στο νου μας το πώς θα πιούμε, ούτε γενικά το πώς πίνει κανείς νερό, αλλά μόνο το ίδιο το νερό αυτό. Αυτή όμως η εικόνα του νερού είναι η ίδια μια κραυγή όλου του είναι μας»(19).
Οι Πατέρες εκφράζουν την αλήθεια αυτή με θεολογικούς όρους• όταν όμως πρόκειται για το Άγιο Πνεύμα, αρνούνται τις συνηθισμένες εκφράσεις, μιλούν μια διαφορετική γλώσσα, γεμάτη από έναν απεριόριστο θαυμασμό, από ένα είδος μέθης. Το Πνεύμα κατέρχεται στον κόσμο, αλλά το Πρόσωπό του κρύβεται σ' αυτήν ακόμη την επιφάνειά Του. Δε φανερώνεται παρά μόνο στις δωρεές και τα χαρίσματά Του. Το μεγάλο μυστήριο Το καλύπτει. Οι εικόνες Του στην Αγία Γραφή είναι ακαθόριστες και φευγαλέες: πνοή, πυρ, μύρο, χρίσμα, περιστερά, φλεγόμενη βάτος. Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος λέει: «Ελθέ το περιπόθητον Όνομα και θρυλούμενον, λαληθήναι δε παρ' ημών, όπερ ης, ή γνωσθήναι, οποίος ή ποταπός, όλως ημίν ανεπίδεκτον»(20). Τότε στα Θεοφάνεια κατέρχεται από τον ουρανό εν είδει Περιστεράς και αναπαύεται πάνω στον Ιησού. Στις φανερώσεις Του, είναι μία κίνηση «προς τον Ιησού» με σκοπό να τον κάνη ορατό και φανερό. Η παρουσία Του κρύβεται εν τω Υιώ, όπως και η πνοή και η φωνή που σβύνουν μπροστά στο λόγο που κάνουν ν' ακουστή. Αν ο Υιός είναι η εικόνα του Πατρός και το Άγιο Πνεύμα η εικόνα του Υιού, το Πνεύμα, λένε οι Πατέρες, είναι το μόνο που δεν έχει την εικόνα Του σ' ένα άλλο Πρόσωπο, είναι ουσιαστικά μυστηριώδες.
5. Ή Τριαδική οικονομία του μυστηρίου της σωτηρίας.
Η Εκκλησία είναι θεμελιωμένη ταυτόχρονα πάνω στη θεία Ευχαριστία και στην Πεντηκοστή. Ο Λόγος και το Πνεύμα, «αι δύο χείρες του Πατρός», κατά την έκφραση του Αγίου Ειρηναίου, είναι αδιαίρετοι στην ενέργειά Τους, που αποκαλύπτει τον Πατέρα, και εν τούτοις άρρητα διακρινόμενοι. Το Πνεύμα δεν είναι υποταγμένο στον Υιό, δεν είναι έργο του Λόγου, είναι ο άλλος Παράκλητος, όπως το λέει ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός: «Είναι ο άλλος Παράκλητος, σα νάταν ένας άλλος Θεός». Στις δύο οικονομίες, του Υιού και του Πνεύματος, βλέπομε την αμοιβαιότητα και την αλληλοσυμπλήρωση, αλλ' η Πεντηκοστή δεν είναι μια απλή συνέπεια ούτε μια συνέχεια της Ενσαρκώσεως. Η Πεντηκοστή έχει όλη την αξία της καθεαυτή, είναι η δεύτερη πράξη του Πατρός ο Πατήρ αποστέλλει τον Υιό και τώρα αποστέλλει το Άγιο Πνεύμα. Όταν τελειώνη την αποστολή Του, ο Χριστός επανέρχεται προς τον Πατέρα, για να κατεβή προσωπικά το Άγιο Πνεύμα. Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος υπογραμμίζει τον προσωπικό χαρακτήρα της αποστολής του Αγίου Πνεύματος: «Το Πνεύμα το Άγιον, ... ουχ ως μη θέλον πεμπόμενον ή διανεμόμενον, αλλ' ως δι' ενός της Τριάδος, αυτού του Υιού, τα τω Πατρί δοκούντα ως οικεία θελήματα εκπληρούν»(21). Ταυτόχρονα μας παρηγορεί για την ορατή απουσία του Χριστού. Η λέξη Παράκλητος σημαίνει «αυτόν που καλείται κοντά μας», αυτόν που βρίσκεται «στο πλευρό μας» ως υπερασπιστής μας, συνήγορος και μάρτυρας της σωτηρίας που μας έδωσε ο Χριστός.
Η Πεντηκοστή εμφανίζεται ως το έσχατο τέλος της τριαδικής οικονομίας του μυστηρίου της σωτηρίας. Ακολουθώντας τους Πατέρες μπορούμε να πούμε επίσης ότι ο Χριστός είναι ο Μέγας Πρόδρομος του Αγίου Πνεύματος. Ο Άγιος Αθανάσιος γράφει: «Διά τούτο ο Λόγος και Υιός του Πατρός ενωθείς σαρκί, γέγονε σαρξ, άνθρωπος τέλειος, ίνα οι άνθρωποι ενωθέντες Πνεύματι, γένωνται εν Πνεύμα. Αυτός ούν εστι Θεός σαρκοφόρος, και ημείς άνθρωποι πνευματοφόροι»(22). Για τον Άγιο Συμεών το Νέο Θεολόγο «αυτό ήταν ο σκοπός και το τέλος όλης της ενσάρκου οικονομίας του Χριστού, δια να λάβουν Πνεύμα Άγιον εις τας ψυχάς τους, εκείνοι όπου πιστεύουν εις αυτόν»(23). Επίσης ο Νικόλαος Καβάσιλας γράφει: «Τι γαρ το έργον και αποτέλεσμα των του Χριστού παθών και έργων και λόγων; Ει τις προς αυτά θεωρεί, ουδέν έτερον ή η του Αγίου Πνεύματος εις την Εκκλησίαν επιδημία»(24). Ο ίδιος ο Κύριος λέει: «συμφέρει υμίν ίνα εγώ απέλθω ... και εγώ ερωτήσω τον Πατέρα και άλλον Παράκλητον δώσει υμίν» (Ιωάν. 14,16). Έτσι η Ανάληψη του Χριστού είναι η κατ' εξοχήν επίκληση, γιατί είναι θεία• ο Υιός παρακαλεί τον Πατέρα να στείλη το Άγιο Πνεύμα και, εις απάντηση αυτής της παρακλήσεως, ο Πατήρ στέλνει το Πνεύμα και πραγματοποιεί την Πεντηκοστή. Η ολοκληρωμένη αυτή θεώρηση των οικονομιών δεν ελαττώνει καθόλου τον κεντρικό χαρακτήρα του απολυτρωτικού έργου του Χριστού, της θυσίας του Αμνού, αλλά προσδιορίζει την προοδευτική τάξη των γεγονότων και δείχνει τον Υιό και το Πνεύμα, καθένα ιδιαίτερα στην προσωπική Του μεγαλοπρέπεια και διάσταση, καθένα στην υπηρεσία του άλλου σε μια αμοιβαία λειτουργία που συμπίπτει με τη Βασιλεία του Πατρός.
Κατά την εγκόσμια αποστολή του Χριστού η σχέση των ανθρώπων προς το Άγιο Πνεύμα πραγματοποιείται μόνο δια του Χριστού και εν τω Χριστώ. Αντίθετα, μετά την Πεντηκοστή η σχέση προς το Χριστό επιτυγχάνεται μόνο δια του Αγίου Πνεύματος.
Πραγματικά, στην εποχή του Ευαγγελίου o Χριστός ήταν ιστορικά ορατός, ήταν ενώπιον των μαθητών Του. Η Ανάληψη καταργεί την ιστορική ορατότητα - «Έτι μικρόν και ο κόσμος με ουκέτι θεωρεί» (Ιωάν. 14,19) - και κατά τούτο η αναχώρηση του Κυρίου είναι πραγματική. Αλλ' η Πεντηκοστή αποδίδει στον κόσμο τη μυστική παρουσία του Χριστού και Τον φανερώνει τώρα -όχι ενώπιον των μαθητών αλλά-εντός των μαθητών, στις καρδιές τους. «Έρχομαι προς υμάς ... » (Ιωάν. 14, 18) «και ιδού εγώ μεθ' υμών ειμί πάσας τας ημέρας έως της συντέλειας του αιώνος» (Ματθ. 28, 20)• η παρουσία του Κυρίου είναι τόσο πραγματική όσο και η αναχώρηση Του. «Εν εκείνη τη ημέρα (της Πεντηκοστής) γνώσεσθε υμείς ότι εγώ εν τω Πατρί μου και ημείς εν εμοί καγώ εν υμίν» (Ιωάν. 14, 20). Αυτή η εσωτερική προσέγγιση ενεργείται ακριβώς διά του Αγίου Πνεύματος, όπως λέει ο Απόστολος Παύλος: «Η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών δια Πνεύματος Αγίου» (Ρωμ. 5,5). Διά του Αγίου Πνεύματος κράζομε «Αββά, ο Πατήρ» και προφέρομε το Όνομα του Ιησού.
Στην έκφραση «άλλος Παράκλητος» φαίνεται σχεδόν η εξομοίωση που κάνει ο Χριστός της ελεύσεως του Αγίου Πνεύματος με τη δική Του επάνοδο. Αυτός ο άλλος Παράκλητος είναι ακριβώς άλλος και όχι έτερος, άλλος, αλλ' όχι νέος• σχεδόν ο ίδιος, αλλ' ωστόσο με άλλο τρόπο φανερούμενος. Τώρα είναι περισσότερο μοναδικός, γιατί σ' αυτόν ταιριάζει ο λόγος που αναφέρεται στο Άγιο Πνεύμα, «ίνα μένη μεθ' υμών εις τον αιώνα», καθώς επίσης ο λόγος που αναφέρεται στο Χριστό, «και ιδού εγώ μεθ' υμών ειμί πάσας τας ημέρας έως της συντέλειας του αιώνος». Ο Παράκλητος είναι ταυτόχρονα ο Χριστός πάνω στον οποίο αναπαύεται το Πνεύμα και είναι το Πνεύμα εκείνο που μαρτυρεί και φανερώνει το Χριστό μέσα στην αδιαίρετη αμοιβαιότητα και αλληλοσυμπλήρωσή Τους.
Έτσι η Πεντηκοστή αρχίζει την ιστορία της Εκκλησίας, εγκαινιάζει την Παρουσία και πραγματοποιεί πριν από την ωρισμένη ώρα τη Βασιλεία. Το Άγιο Πνεύμα μας ενσωματώνει στο σώμα ως «συγκληρονόμους» του Χριστού, μας καθιστά «υιούς εν τω Υιώ» και εν τω Υιώ μας φανερώνει τον Πατέρα. Το Πνεύμα της υιοθεσίας ενεργεί τη θεία υιοθεσία, και ο Άγιος Ειρηναίος δίδει στην Εκκλησία το όνομα «υιός του Θεού», παιδί δηλ. υιοθετημένο από τον Πατέρα.
Σύμφωνα με το Β' Κορ. 3,17 - 18 -«ο δε Κύριος το Πνεύμά εστιν ου δε το Πνεύμα Κυρίου, εκεί ελευθερία. Ημείς δε πάντες ανακεκαλυμμένω προσώπω την δόξαν Κυρίου κατοπτριζόμενοι την αυτήν εικόνα μεταμορφούμεθα από δόξης εις δόξαν, καθάπερ από Κυρίου Πνεύματος» - κοντά στην κυριότητα του Χριστού τοποθετείται η κυριότητα του Πνεύματος. Η ταύτιση της Βασιλείας με το Πνεύμα, συχνή στους Πατέρες(25), αναφέρεται σε μια διαφορετική γραφή της Κυριακής προσευχής• στη θέση του «ελθέτω η Βασιλεία σου» υπάρχει, «ελθέτω το Πνεύμα σου το Άγιον». Αυτή η επίκληση φανερώνει την τελευταία πράξη του μυστηρίου της σωτηρίας, την επιστροφή προς τον Πατέρα και την υπέρτατη κυριότητά Του: «Όταν δε υποταγή αυτώ τα πάντα, τότε και αυτός ο Υιός υποταγήσεται τω υποτάξαντι αυτώ τα πάντα, ίνα η ο Θεός τα πάντα εν πάσιν» (Α' Κορινθ. 15,28), «όταν παραδώ την βασιλείαν τω Θεώ και Πατρί» (Α' Κορινθ. 15,24). Η ιδέα της Εκκλησίας-Σώματος περνά στην ιδέα της Εκκλησίας-Οικογενείας, Εκκλησίας - Οίκου του Πατρός, κατά την εικόνα της Αγίας Τριάδος.
6. Το Άγιο Πνεύμα Υποστατοποίηση της Αγιότητας, Δοτήρας και Βασιλεία.
Το Πνεύμα είναι Πανάγιο όχι από οικειοποίηση της αγιότητος αλλά από την ίδια τη φύση Του. Εάν κάθε θείο Πρόσωπο είναι άγιο, προσδιορίζει ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, το Πνεύμα είναι αυτή ακριβώς η Αγιότητα του Θεού(2). Το ίδιο για τον Άγιο Βασίλειο «η Αγιότητα είναι ουσιαστικό στοιχείο της φύσεως του». Έτσι κατά τους Πατέρες το Πνεύμα είναι η υποστατοποίηση της Αγιότητας.Η εγκόσμια αποστολή του Αγίου Πνεύματος ως ανεξάρτητης Πηγής δωρεών και χαρισμάτων, εξαγνισμού και αγιότητας, κάνει τους Πατέρες να διακρίνουν μέσα στο χάρισμα τη χάρη και το Δοτήρα της χάριτος, το Πρόσωπο του Αγίου Πνεύματος, και για το λόγο αυτό, για την Ανατολή, το Άγιο Πνεύμα δεν υποβιβάζεται σε σύνδεσμο μεταξύ του Πατρός και του Υιού.
Πραγματικά η αγάπη είναι έμφυτη σ' όλα τα Πρόσωπα, «η τε γαρ ζωή της άνω φύσεως αγάπη εστίν»(27). Σχετικά με την αγάπη το Πνεύμα προσδιορίζεται ως Δοτήρας της αγάπης. Το ζωοποιό Πνεύμα, η ίδια Του ενέργεια, ενεργοποιεί τη ζωή της αγάπης, την αιώνια κίνησή της στο εσωτερικό της Τριάδος. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, το Πνεύμα είναι «η Πατρός τε και Υιού προαιώνιος χαρά»(28) που οι Τρεις μαζί αναπαύονται, η ενότητα της αγάπης είναι η ενότητα των Τριών Μονάδων. Το Πνεύμα μαζί με τον Πατέρα συναγαπά και μαζί με τον Υιό συναγαπάται, δεν είναι η Αγάπη αλλά το Πνεύμα της Αγάπης πού πνέει και κάνει με κάθε θείο Πρόσωπο τη δωρεά στο άλλο κατά την εικόνα του Δοτήρα.
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αποκαθαίρει τις υψηλές περί Θεού θεωρίες του μεσαιωνικού αυγουστινιανισμού από κάθε ολίσθημα προς τις «δυάδες» στον κόλπο της Αγίας Τριάδος. Το Άγιο Πνεύμα είναι το Πνεύμα της Αγάπης, χωρίς να ελλαττώνεται ωστόσο η δική Του υποστατική πραγματικότητα και χωρίς να αμβλύνεται η τριαδική αντινομία. Ο Νικόλαος Καβάσιλας συνεχίζει με την ίδια ορμή τη θεολογική του σκέψη και επιμένει στην ανατολική έννοια της «συνεργίας», η οποία ξεπερνά το πρόβλημα του προορισμού από μέρους του Θεού των εκλεκτών στην αιώνια δόξα και μακαριότητα και κάθε τραγική αντίθεση της ελευθερίας και της χάριτος. «Η ελευθερία και η χάρη είναι δύο φτερά που ανυψώνουν τον άνθρωπο στη Βασιλεία των Ουρανών», λέει ο Άγιος Μάξιμος. Αυτή, η βασιλική ελευθερία, δωρεά του Αγίου Πνεύματος, δε σημαίνει καθόλου ότι ο άνθρωπος θα γίνη η αιτία της σωτηρίας του• μαρτυρεί μόνο την αλήθεια του πατερικού γνωμικού: «Ο Θεός μπορεί να κάνη τα πάντα εκτός από το να αναγκάση τον άνθρωπο να τον αγαπήση». Εάν ο δυτικός αυγουστινιανισμός τονίζη τη σωτηρία δια πίστεως, ο ανατολικός αυγουστινιανισμός περνά στη σωτηρία με την αγάπη.
Για το λόγο αυτό, στη ζωή της Εκκλησίας το Άγιο Πνεύμα είναι ο Δοτήρας της αγάπης μέσα μας, «έκκαυσις άπαυστος και κόλλησις της ψυχής προς τον Θεόν»(29). Αυτή την ιδιότητα του Αγίου Πνεύματος• εδραιώνει η προσευχή της Εκκλησίας, που είναι η κραυγή που το καλεί, η επίκληση. Και αυτή η δέηση - επίκληση εισακούεται πάντοτε, γιατί το Άγιο Πνεύμα είναι Δοτήρας και Δωρεά. Οι Πατέρες λένε ότι ο Θεός ακούει όλες τις προσευχές χωρίς να περιμένη αιτήσεις, εκτός από την αίτηση του Αγίου Πνεύματος. Ο ίδιος ο Κύριος λέει: «Ει ουν υμείς, υπάρχοντες πονηροί, οίδατε δόματα αγαθά διδόναι τοις τέκνοις υμών, πόσω μάλλον ο Πατήρ ο εξ ουρανού δώσει Πνεύμα αγαθόν τοις αιτούσιν αυτόν;» (Λουκ. 11,13). Η άρνηση θάταν αντίθετη προς αυτή την ίδια τη φύση του Δοτήρα.
Ο Άγιος Βασίλειος ανακεφαλαιώνει κατά ένα θαυμάσιο τρόπο την ενέργεια του Πνεύματος προς το ανθρώπινο γένος: «Χριστού επιδημία και το Πνεύμα προτρέχει.
Ένσαρκος παρουσία και το Πνεύμα αχώριστον. Ενεργήματα δυνάμεων, χαρίσματα ιαμάτων, δια του Πνεύματος του Αγίου. Δαίμονες απηλαύνοντο εν τω Πνεύματι του Θεού. Διάβολος κατηργείτο συμπαρόντος του Πνεύματος. Αμαρτιών απολύτρωσις εν τη χάριτι του Πνεύματος ... η εκ νεκρών εξανάστασις, τη ενεργεία του Πνεύματος»(30). Ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας επιμένει στην προσωπική παρουσία του Αγίου Πνεύματος στην ψυχή που αγιάσθηκε απ' Αυτό: «Εν δε τοις πιστεύουσιν εις Χριστόν ου δαδουχίαν απλώς, την από του Πνεύματος, αλλ' αυτό κατοικείν το Πνεύμα και εναυλίζεσθαι τεθαρρήκαμεν»(31). Η προσευχή που απευθύνεται προς το Άγιο Πνεύμα, «Βασιλεύ Ουράνιε, Παράκλητε», του ζητά: «Ελθέ και σκήνωσον εν ημίν».
Η διαφορετική γραφή της Κυριακής προσευχής κάνει τον Ευάγριο να λέη, «ελθέτω η βασιλεία σου, τουτέστι το άγιο Πνεύμα»(32). Με την έννοια αυτή «αναζήτηση της Βασιλείας του Θεού» σημαίνει «αναζήτηση του Αγίου Πνεύματος», του «ενός ού εστιν χρεία», και για το λόγο αυτό, κατά τον Άγιο Σεραφείμ του Σάρωφ, ο σκοπός της χριστιανικής ζωής είναι η απόκτηση του Αγίου Πνεύματος(33), και κατά τον Άγιο Ειρηναίο, «όπου το Άγιον Πνεύμα, εκεί η Εκκλησία»(34). Η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος, λέει το Ευαγγέλιο, δε θα συγχωρηθή, γιατί αντιτίθεται προς αυτό το ίδιο το μυστήριο της θείας οικονομίας αφού το Άγιο Πνεύμα είναι η Πηγή, ο Δοτήρας των τριαδικών θεουργικών ενεργειών, οι οποίες ακριβώς πραγματοποιούν το μυστήριο της σωτηρίας.
7. Το Άγιο Πνεύμα «μυστική πραγματικότητα» της καινής κτίσεως.
Ένεκα της πτώσεως η ενέργεια του Θεού αποξενώθηκε από την ανθρώπινη φύση. Κατά τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας, το Πνεύμα άγγιζε τους Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης στο σύντομο χρόνο της προφητείας, ύστερα τους εγκατέλιπε(35). Στο επόμενο στάδιο, κατά την αποστολή Του στον κόσμο, ο Χριστός απονέμει την ιερατική εξουσία στο Σύλλογο των Αποστόλων και τους δίνει τη χάρη του Αγίου Πνεύματος: «Ενεφύσησε και λέγει αυτοίς• λάβετε Πνεύμα Άγιον» (Ιωάν. 20,22). Δεν Το δίδει προσωπικά στον καθένα, αλλά στην Εκκλησία ως Σώμα, που τη στιγμή εκείνη το εκπροσωπούσε ο Σύλλογος. Είναι μια παρουσία του Αγίου Πνεύματος μέσω των δωρεών και των χαρισμάτων Του, η φανέρωσή Του δεν είναι ακόμη υποστατική αλλά περισσότερο ενεργητική.
Στα Θεοφάνεια το Άγιο Πνεύμα, ορατό απ' όλους, κατέρχεται πάνω στην ανθρώπινη φύση του Ιησού και αναπαύεται εκεί. Την ημέρα της Πεντηκοστής κατέρχεται στον κόσμο υποστατικά ως Πρόσωπο και ενεργεί μυστικά στην ανθρώπινη φύση, γίνεται μυστική πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσεως. Συνεπώς ενεργεί μέσα μας, μας κινεί, μας δυναμώνει και, καθώς μας αγιάζει, μας μεταδίδει κάτι από την προσωπική Του φύση. Χωρίς να συγχέεται, το Άγιο Πνεύμα ταυτίζεται με μας, γίνεται η άλλη ύπαρξη της ζωής μας εν Χριστώ, πιο στενή σε μας (πιο πολύ κοντά μας) από μας τους ίδιους. Πραγματικά, η Περιστερά που αναπαύεται πάνω στον Υιό, τώρα αναπαύεται πάνω σε καθένα από τους «υιούς εν τω Υιώ», «σαν να ήταν η χάρη ομοούσια με τον άνθρωπο», σημειώνει ο Άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος. Αυτή είναι η επάνοδος στην κανονική κατάσταση της φύσεως: «Αγίω Πνεύματι, πάσα η κτίσις καινουργείται, παλινδρομούσα εις το πρώτον»*.Μ' αύτή τη μυστική πραγματικότητα, που η Εκκλησία ζη μέσα στο ιερατικό και λειτουργικό της μυστήριο, έρχεται σε αντίθεση προς κάθε στατική κατεστημένη οντολογία• οι ζωοποιές ενέργειες του Αγίου Πνεύματος την καθιστούν πραγματικά, ουσιαστικά δυναμική.
Σημειώσεις
19. «Attente de Dieu», Paris 1950,. 214.
20. «Hymnes», Ι, S C, 156, σ. 150.
21. «Traités théologiques et ethiques», τόμος Ι.
22. «Περί της ενσάρκου επιφανείας του Θεού Λόγου», P G 26, 996 C.
23. «Συμεών του Νέου Θεολόγου τα Άπαντα», Εκδ. Ζαγοραίου - Ρηγοπούλου, 1886-1969, σ. 179.
24. «Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας», Κεφ. 37, 3, SC 4, 228.
25. Ευαγρίου, «Λόγος περί προσευχής» νη'. Γρηγ. Νύσσης, «Εις την Κυριακήν προσευχήν», Ρ G 44, 1157 C. Μαξίμου Ομολογητού, «Ερμηνεία της Κυριακής προσευχής», P G 90, 884 Β.
26. «Θησαυρός και περί Αγίας Τριάδος».
27. Γρηγ. Νύσσης, «Περί ψυχής και Αναστάσεως λόγος», P G 46,96 C.
28. «Κεφάλαια φυσικά», 36, Ρ G 150, 1145 Β.
29. Διαδόχου Φωτικής, «Ρ' κεφάλαια πρακτικά γνώσεως και διακρίσεως πνευματικής» ιστ', Φιλοκαλία Αστέρος, 1957, σ. 239.
30. «Περί του Αγίου Πνεύματος» 19,49, P G 32, 157 ΑΒ. Πρβλ. και αυτόθι 16, 37, Ρ G 32, 133.
31. «Εις το Ευαγγέλιον του Ιωάννου» 5, 2, Ρ G 73, 757.
32. «Λόγος περί προσευχής» νη', P G 79, 1180. Πρβλ. και Ι. Hausherr, «Les leçons d'un contemplatif», «Le traité de l' oraison», Ευαγρίου του Ποντικού, 1960, σ. 83.
33. Νικοδ. Γκατζιρούλη, Αρχιμ., «Ο Σεραφείμ του Σάρωφ», Έκδ. Αστέρος, σ.67.
34. «Κατά αιρέσεων» ΙΙΙ, 24, 1.
35. P G 73, 757 A.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου