Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ο κορυφαίος πεζογράφος Του Δημήτρη Σιάτρα ΑΠΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑ GR

 

Του Δημήτρη Σιάτρα

 ΜΕΡΟΣ Γ’

Αξιολογικές παρατηρήσεις

Η προσέγγιση του ντοστογιεφσκικού έργου, με τη διάθεση μιας βαθύτερης και πληρέστερης κατανόησής του, πρέπει, λόγω των πολλαπλών αντικειμένων του, της μορφής του και της διανοητικής στάθμης του, να γίνεται από πολλές κατευθύνσεις. Οπωσδήποτε, στο έργο αυτό είναι εξόφθαλμα τρία στοιχεία: ο ανθρωπολογικός χαρακτήρας, η ιδιαίτερη λογοτεχνική μορφή και η υψηλή πνευματική στάθμη.

ανθρωπολογικές θεωρήσεις

Ο λογοτεχνικός μύθος του Φ. Ντοστογιέφσκι προβάλλει την κακουχία του ανθρώπου και τις αναστατώσεις της συνείδησής του, με εκπληκτική αισθαντικότητα, με βαθιά κατανόηση και με ανθρώπινη συμπάθεια. Η γνωστική διεκδίκησή του αναπτύσσεται στον τομέα του ανθρώπινου ψυχισμού.

Ο Φ. Ντοστογιέφσκι πραγματοποιεί μια αβυσσαλέα καταβύθιση στο υπαρξιακό πρόβλημα του ανθρώπου. Σε σύγκριση με το τεράστιο αυτό υπαρξιακό και μεταφυσικό βάθος του, ο ευρωπαϊκός υπαρξισμός δείχνει να έχει κάποιες λογοκρατικές δεσμεύσεις.

Ανιχνεύοντας το ψυχοπνευματικό πρόβλημα του ανθρώπου, ο Φ. Ντοστογιέφσκι απέδωσε σ’ αυτό μια οντολογική διάσταση, που ακυρώνει τις κοινωνιολογικές αιτιάσεις. Κατ’ αυτόν, το κακό βρίσκεται στην ανθρώπινη ψυχή και δεν καταπολεμείται ορθολογικά. Ως μόνο αντίδοτο, θεωρεί την χριστιανική αγάπη. Στο έργο του «Το όνειρο ενός γελοίου», που σκιαγραφεί την περιπέτεια της ανθρώπινης ιστορίας, αποφθέγγεται ότι: «… κι αν δεν ξαναγυρίσει ο παράδεισος…, εγώ θα τον κηρύττω…, θα μπορούσε σε μια μόνο μέρα, σε μια μόνο ώρα, να επανορθωθούν όλα. Να αγαπάς τον πλησίον σου σαν τον εαυτό σου…, μ’ αυτή την ουσία χτίζεται ο παράδεισος»¹.

Ο Φ. Ντοστογιέφσκι αντίθετα προς τις κοινωνιοκεντρικές αντιλήψεις και με κριτική διάθεση απέναντι στον κοινωνικό ευδαιμονισμό², είδε ως κρίσιμο στοιχείο την ατομική μοίρα του ανθρώπου, δηλαδή την ατομική κατάσταση και θέση του ανθρώπου μέσα στο κοινωνικό σώμα. Η ατομική μοίρα του ανθρώπου, στην πολλαπλασιαστική εκδοχή της, σχηματίζει στην ανθρώπινη συνείδηση την παράσταση της ανθρωπότητας.

Με σαφή προσανατολισμό σε μια ηθική ιδέα που δεν πραγματοποιείται στην ανθρώπινη ζωή, ο Φ. Ντοστογιέφσκι εκδηλώνει τη θρησκευτικότητά του με ιδιαίτερη έξαψη.

Γενικά, ο άνθρωπος, στην προσπάθειά του να συλλάβει τον κόσμο (τί τό όν;) και να προσδιορίσει τη θέση του μέσα σ’ αυτόν, βρέθηκε σε μιά συνειδησιακή α-πορία που εκφράζεται με την αγεφύρωτη διάσταση ανάμεσα στην πίστη και στην απιστία. Στον Φ. Ντοστογιέφσκι, που υπήρξε ζηλωτής της πίστεως, η διάσταση αυτή εκφράζεται στο έργο του «Οι δαιμονισμένοι», με τις αντίθετες διακηρύξεις των Σάτωφ και Κυρίλλωφ.

Ιδιαίτερη είναι η κατατριβή του Φ. Ντοστογιέφσκι με την ένθρησκη ζωή, που συνδέεται με την πίστη σ’ ένα υπερβατικό όν και με την επιδίωξη πραγμάτωσης της οικείας εκδοχής του καλού. Οπωσδήποτε, η πραγμάτωση αυτή δεν είναι απλώς υπόθεση ατομικής συνείδησης, αλλά προϋποθέτει και τη σύσταση μιας «ηθικής κοινότητας». Ανακύπτει εξ αυτού η ανάγκη ύπαρξης της Εκκλησίας, ως Αρχής προστατευτικής, ενισχυτικής και ρυθμιστικής των εκφράσεων της πίστεως. Ο Ι. Kant απέδωσε στην Εκκλησία τα εξής χαρακτηριστικά: την καθολικότητα (ομοιογένεια των πιστών), την υφή (ποιότητα), τη σχέση (εσωτερική συνάφεια των πιστών) και το αμετάβλητο «πολίτευμα»³. Ο Φ. Ντοστογιέφσκι, βαθιά θρησκευόμενος ο ίδιος, περιγράφει στον «Μεγάλο Ιεροεξεταστή» την όψη μιας Εκκλησίας που επιδιώκει να συντηρήσει την πίστη μέσα σε αυταρχικά καθορισμένα όρια τυπικής συμπεριφοράς, αντίθετα προς το πνεύμα της αγάπης και της επιείκειας του Ιησού. Στο δοκίμιο αυτό, ο «Μέγας Ιεροεξεταστής» λέει προς τον Χριστό, τον οποίο έχει προηγουμένως φυλακίσει, «… έ δ ω σ ε ς  μ ι α  υ π ό σ χ ε σ η  ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς,  π ο υ  ο ι  ά ν θ ρ ω π ο ι  δ ε ν  μ π ο ρ ο ύ ν  ν α  τ η ν  κ α τ α λ ά β ο υ ν  κ α ι  τ η  φ ο β ο ύ ν τ α ι…  Τ ε λ ι κ ά,  ο ι  ά ν θ ρ ω π ο ι  θ α  κ α τ α λ ά β ο υ ν  ό τ ι  δ ε ν  μ π ο ρ ο ύ ν  π ο τ έ  ν α  ε ί ν α ι  ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι,  γ ι α τ ί  ε ί ν α ι  α δ ύ ν α μ ο ι,  γ ε μ ά τ ο ι  ε λ α τ τ ώ μ α τ α,  τ ι π ο τ έ ν ι ο ι  κ α ι  τ α ρ α χ ο π ο ι ο ί…  Η  π λ έ ο ν  β α σ α ν ι σ τ ι κ ή  φ ρ ο ν τ ί δ α  τ ο υ ς  ε ί ν α ι  ν α  β ρ ο ύ ν  κ ά π ο ι ο ν  ν α  τ ο υ  π α ρ α δ ώ σ ο υ ν  τ η ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α  τ ο υ ς…  Τ ώ ρ α  ο ι  ά ν θ ρ ω π ο ι,  π ε π ε ι σ μ έ ν ο ι  ό τ ι  ε ί ν α ι  ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι,  έ φ ε ρ α ν  τ η ν  ε λ ε υ θ ε ρ ί α  τ ο υ ς  σ ε  μ α ς  κ α ι  τ η ν  κ α τ έ θ ε σ α ν  σ τ α  π ό δ ι α  μ α ς…  Ε κ τ ί μ η σ ε ς  π ο λ ύ  τ ο υ ς  α ν θ ρ ώ π ο υ ς…  τ ο υ ς  π ρ ό σ φ ε ρ ε ς  ε κ ε ί ν α  π ο υ  ε ί ν α ι  α ν ώ τ ε ρ α  α π ό  τ ι ς  δ υ ν ά μ ε ι ς  τ ο υ ς…  Μ π ο ρ ε ί  ο  ά ν θ ρ ω π ο ς,  π ο υ  ε ί ν α ι  α δ ύ ν α μ ο ς  κ α ι  π ο τ α π ό ς,  ν α  ε π ι τ ε λ έ σ ε ι  ό σ α  έ κ α ν ε ς  Ε σ ύ;…  Κ ι  ε γ ώ  σ ε  ρ ω τ ώ: υ π ά ρ χ ο υ ν  ά λ λ ο ι  σ α ν  κ α ι  Σ έ ν α;…  Ε μ ε ί ς  θ ε μ ε λ ι ώ σ α μ ε  τ ο  έ ρ γ ο  Σ ο υ  σ τ η ν  α υ θ ε ν τ ί α,  κ ι  ο ι  ά ν θ ρ ω π ο ι  τ ο  χ ά ρ η κ α ν  κ α ι  α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν   σ α ν  κ ο π ά δ ι…  Ε μ ε ί ς   τ ο υ ς  π ε ί σ α μ ε  ό τ ι  μ ό ν ο ν  τ ό τ ε  θ α   ε ί ν α ι  ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι,  ό τ α ν  π α ρ α ι τ η θ ο ύ ν  α π ό  τ η ν  ε λ ε υ θ ε ρ ί α  τ ο υ ς  γ ι α   χ ά ρ η  μ α ς…  ό τ α ν  π ά ρ ο υ ν  ψ ω μ ί   α π ό  μ α ς,  θ α  χ α ρ ο ύ ν,  ό χ ι  τ ό σ ο  γ ι α  τ ο  ψ ω μ ί,  ό σ ο  γ ι α  τ ο  ό τ ι  τ ο  π ή  ρ α ν  α π ό  τ α  χ έ ρ ι α   μ α ς…»⁴. Σαφέστατα, το νόημα αυτού του δοκιμίου είναι πολυσήμαντο. Ο λόγος του «Μεγάλου Ιεροεξεταστή» δεν εκφράζει απλώς την αντίληψη μιας μορφής εκκλησιαστικής ηγεσίας, αλλά απηχεί και την ιδεολογική έκφραση, κυρίως δε την πρακτική, κάθε ανάλογης κοινωνικο – πολιτικής αυθεντίας.

 

λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ έ ς  ε κ τ ι μ ή σ ε ι ς

Στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι, οι δραματικές κορυφώσεις δεν αποδίδονται με υψηλούς φραστικούς τόνους, αλλά με περιγραφές βαθιάς ψυχικής κατάθλιψης, όπως αυτές που υπάρχουν στα έργα του: «Ο  φ τ ω χ ό κ ο σ μ ο ς», «Ο  η λ ί θ ι ο ς», «Η  τ ρ α γ ι κ ή  ν ύ χ τ α» κ.λπ. Λ.χ., στο έργο του «Ο  η λ ί θ ι ο ς», μετά το φόνο της Ναστάσιας Φιλίπποβνα, δυο άνδρες με ανόμοια ηθική και ψυχοπνευματική οντότητα, ο Ραγκόζιν (ο φονιάς, άνθρωπος ζωώδους παρόρμησης) και ο πρίγκιπας Μίσκιν (άνθρωπος μιας απόλυτης εξιδανίκευσης), εξουθενωμένοι, με σπασμωδικές κινήσεις και με βουβό θρήνο, ξενυχτούν κοντά στη νεκρή γυναίκα, της οποίας ο καθένας είχε διεκδικήσει, με τον τρόπο του, τον έρωτα⁵. Η σκηνή αυτή έχει κριθεί ως μια από τις πλέον δυνατές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Από άποψη μορφολογίας, τα πεζογραφήματα του Φ. Ντοστογιέφσκι εμφανίζουν μια ιδιαιτερότητα σ’ ό,τι αφορά:

– την παράθεση και τη σύνθεση των στοιχείων της αφήγησης,

– την περιγραφή των εικόνων (παραστάσεων), και

– τη γενική διάταξη του πραγματολογικού υλικού που συνιστά την υπόθεση του κάθε έργου του.

Οι ιδιάζοντες χαρακτήρες των κατηγοριών αυτών είναι έκδηλοι στα έργα του: «Ο   φ τ ω χ ό κ ο σ μ ο ς», «Τ ο   Υ π ό γ ε ι ο», «Τ ο  ό ν ε ι ρ ο   ε ν ό ς  γ ε  λ ο ί ο υ», «Η  τ ρ α γ ι κ ή  ν ύ χ τ α».

Στα έργα του Φ. Ντοστογιέφσκι, έχει αναγνωρισθεί, εκτός των άλλων, και ένας έντονος θεατρικός χαρακτήρας. Ο έγκυρος μεταφραστής, μελετητής και αξιολογητής του ντοστογιεφσκικού έργου, ο Άρης Αλεξάνδρου έχει γράψει: «Μ ε τ α φ ρ ά ζ ο ν τ α ς  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι  ε ί χ α  τ η ν  α ί σ θ η σ η  ό τ ι  έ π ρ ε π ε  ν α  α π ο δ ώ σ ω  θ ε α τ ρ ι κ ό  έ ρ γ ο  κ α ι  ό χ ι  μ υ θ ι σ τ ό ρ η μ α.  Ο ι  ή ρ ω έ ς  τ ο υ  β ρ ί σ κ ο ν τ α ν…  υ π ό  τ ο  κ ρ ά τ ο ς  μ ι α ς  έ ν τ ο ν η ς  σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ή ς  φ ό ρ τ ι σ η ς,  π ο υ   τ ο υ ς  έ σ π ρ ω χ ν ε  ν α… π ρ ο β ο ύ ν  σ ε  ε ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ι ς,  α ν α π ο δ ο γ υ ρ ί ζ ο ν τ α ς  τ η ν  ψ υ χ ή   τ ο υ ς,  τ α  μ έ σ α  έ ξ ω… Ο  λ ό γ ο ς  τ ο υ ς  ή τ α ν  θ ε α τ ρ ι κ ό ς,  α κ ό μ η  κ α ι  μ ε  τ η  σ τ ε ν ό τ ε ρ η  έ ν ν ο ι α  τ η ς  λ έ ξ η ς…»⁶.

 

Πνευματικές αποτιμήσεις

Για την επιμέτρηση του διανοητικού ύψους του Φ. Ντοστογιέφσκι, πρέπει πρωτίστως να αξιολογηθεί το γεγονός ότι οι αναφορές του πραγματοποιούν διεισδύσεις στους χώρους της ψυχολογίας και της φιλοσοφίας. Οι διεισδύσεις της πρώτης κατηγορίας συνίστανται στη διερεύνηση σκοτεινών και άγνωστων περιοχών του ανθρώπινου ψυχισμού. Οι διεισδύσεις της δεύτερης κατηγορίας συνίστανται στην προσπάθεια συναγωγής και διατύπωσης γενικών κατευθυντήριων συμπερασμάτων, βάσει των διαγνωστικών στοιχείων που έχουν αποφέρει οι ψυχοκοινωνικές διερευνήσεις του. Η φιλοσοφική διάθεση του Φ. Ντοστογιέφσκι ανιχνεύεται σε πολλά σημεία του έργου του. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι:

α. η προσπάθειά του να προσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με τον θεό,

β. η από μέρους του διακήρυξη της ανάγκης ανταπόκρισης στις απαιτήσεις της συνείδησης, ως σωτηριώδους αρχής,

γ. η βαθυστόχαστη ρήση του, ότι: «τ ο  τ ρ α γ ι κ ό  έ γ κ ε ι τ α ι  σ τ ο ν  π ό ν ο  κ α ι  σ τ η  σ υ ν ε ί δ η σ η  τ ο υ  κ α λ ύ τ ε ρ ο υ»⁷.

Για τον Φ. Ντοστογιέφσκι, τον μεγαλοφυή συγγραφέα, έχουν γραφεί πολλά από πολλούς εξέχοντες διανοητές. Θα αρκεσθούμε εδώ σε τρείς επισημάνσεις:

– Νίτσε: «Ο  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι  ε ί ν α ι  ο  μ ό ν ο ς  ψ υ χ ο λ ό γ ο ς  α π ό  τ ο ν  ο π ο ί ο  μ π ο ρ ώ  ν α  μ ά θ ω  κ ά τ ι.  Η  γ ν ω ρ ι μ ί α  μ ο υ  μ α ζ ί  τ ο υ  ή τ α ν  μ ι α  α π ό  τ ι ς  μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ε ς  ε π ι τ υ χ ί ε ς  τ η ς  ζ ω ή ς  μ ο  υ».

– Αϊνστάιν: «Κ α ν έ ν α ς  δ ε ν  μ ο υ  έ δ ω σ ε  ό σ α   ο  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι».

– Μπερντιάγεφ: «Κ α ν έ ν α ς  δ ε ν  ή τ α ν  τ ό σ ο  μ ε γ α λ ο φ υ ή ς  σ τ η ν  α π ο κ ά λ υ ψ η  τ ω ν  μ υ σ τ ι κ ώ ν  τ η ς  α ν θ ρ ώ π ι ν η ς  φ ύ σ η ς… Ο  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι  ε ί ν α ι  ο  δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς  τ η ς  ε μ π ε ι ρ ι κ ή ς  μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς  τ η ς  α ν θ ρ ώ π ι ν η ς  φ ύ σ η ς…  ε ί ν α ι  έ ν α ς  μ ε γ ά λ ο ς  σ τ ο χ α σ τ ή ς… μ’  α υ τ ό ν  μ π ο ρ ε ί  ν α  σ υ γ κ ρ ι θ ε ί,  ω ς  π ρ ο ς   τ η ν  ο ξ ύ ν ο ι α,  μ ό ν ο ν  ο  Σ α ί ξ π η ρ,  π ο υ  ε ί ν α ι  κ ι  α υ τ ό ς  μ ε γ ά λ ο ς  ε ρ ε υ ν η τ ή ς  τ η ς  α ν θ ρ ώ π ι ν η ς  φ ύ σ η ς… Ο ι  «σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς  α π ό  τ ο  Υ π ό γ ε ι ο»   κ α ι  ο  «Μ έ γ α ς  Ι ε ρ ο ε ξ ε τ α σ τ ή ς»  α π ο τ ε λ ο ύ ν  α μ έ τ ρ η τ ο υ ς  δ ι α ν ο η τ ι κ ο ύ ς  θ η σ α υ ρ ο ύ ς»!⁸

Είναι πρόδηλο ότι η σκέψη του Φ. Ντοστογιέφσκι τείνει να ισορροπήσει ανάμεσα στην τέχνη, η οποία, με όργανο την αισθητική, προσπαθεί να αποκαλύψει μια μορφή της πραγματικότητας, και στη φιλοσοφία, η οποία, με όργανο τον ορθό λόγο, προσπαθεί να αξιοποιήσει την κεκτημένη εμπειρία της πραγματικότητας. Στη λογοτεχνία του Φ. Ντοστογιέφσκι, ταιριάζει ο λόγος της F. Hetzler, «Η  τ έ χ ν η   μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι  τ η  φ α ν τ α σ ί α,  τ η  δ ρ ά σ η,  τ ο  σ υ ν α ί σ θ η μ α  κ α ι  τ η ν  ε ν ό ρ α σ η,  κ ά π ο τ ε  σ ε  σ υ ν δ υ α σ μ ό  μ ε  τ ο ν  ο ρ θ ό  λ ό γ ο  κ ι  ά λ λ ο τ ε  χ ω ρ ί ς   α υ τ ό ν»!⁹

Το αξιακό διαμέτρημα και η διαχρονική εμβέλεια ενός πνευματικού έργου προσδιορίζονται με βάση τις καινοτόμες διαγνώσεις του και τις δυνατότητες που αυτό προσφέρει για συνεχή άντληση νοημάτων. Στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι, τα στοιχεία αυτά δεν επιδέχονται αμφισβήτηση.

 

Σημειώσεις.

1. Φ. Ντοστογιέφσκι, Τ ο ό ν ε ι ρ ο ε ν ό ς  γ ε λ ο ί ο υ, μτφ. Σ. Γουνελάς, Αθήνα 1996, σελ. 60
2. Βλ. N. Berdiaeff, Τ ο π ν ε ύ μ α τ ο υ  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι, μτφ. Ν. Ματσούκας, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 54.
3. Βλ. I. Kant, Η θ ρ η σ κ ε ί α ε ν τ ό ς  τ ω ν  ο ρ ί ω ν  τ ο υ  Λ ό γ ο υ  κ α ι  μ ό ν ο ν, μτφ. Κ. Ανδρουλιδάκης, Αθήνα 2007, σελ. 187-189
4. Βλ. Φ. Ντοστογιέφσκι, Α δ ε λ φ ο ί Κ α ρ α μ α ζ ώ φ, μτφ. Α. Σαραντίδου, Αθήνα, χ.χ., σελ. 311 έπ.
5. Βλ. Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο η λ ί θ ι ο ς, μτφ. Σ. Βουρδουμπάς, Αθήνα χ.χ., σελ. 662 έπ.
6. Α. Αλεξάνδρου, Ο δ ρ α μ α τ ο υ ρ γ ό ς  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι, Αθήνα 2012, σελ. 94
7. Βλ. Δ. Μπαλτά, Τ ο υ π ό γ ε ι ο τ ο υ  Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι, Αθήνα 2002, σελ. 20.
8. Βλ. N. Berdiaeff, Γ ι α τ ο ν Ν τ ο σ τ ο γ ι έ φ σ κ ι, μτφ. Δ. Τριανταφυλλίδης, εκδ. Samizdat 2017, σελ. 66-67, 77.
9. Βλ. F. Hetzler, Ύ λ η κ α ι Π ν ε ύ μ α,  ο ι  έ σ χ α τ ε ς  π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ ε ς  τ η ς  τ έ χ ν η ς, Ε.Φ.Ε., τεύχ. 17, Μάιος 1989, σελ. 139.