Φεόντορ Ντοστογιέφσκι Στη
σύγχρονη λογοτεχνική κριτική, το έργο τής προβολής των
βασικών δομών που συνθέτουν την ιδιαιτερότητα τής ρωσικής
λογοτεχνίας, είναι πολύ σημαντικό. Μια ματιά στον παλαιορωσικό
πολιτισμό μάς επιτρέπει να αναγνωρίσουμε την Ορθοδοξία ως την
βασική του συνιστώσα, η οποία βάζει για στόχο την ηθική
αυτό-βελτίωση, την θρησκευτική μεταμόρφωση τού ανθρώπου. Ο Λ.A.
Ουσπένσκι εντόπισε την ιδιαιτερότητα τής ορθόδοξης τέχνης στο
δόγμα περί Μεταμόρφωσης: «Αυτή η Μεταμόρφωση
είναι κατανοητή και μεταδίδεται ως μια συγκεκριμένη αντικειμενική
πραγματικότητα σε συμφωνία με την ορθόδοξη διδασκαλία» [1].
Στο έργο τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι διατηρούνται οι παραδόσεις τού παλαιορωσικού πολιτισμού. Η λογοτεχνική κριτική, δεν έχει ακόμη θεωρήσει τα έργα του υπό το πρίσμα ενός ενιαίου συστήματος που συνδέεται με μια τέτοια βασική δομή τού εθνικού πολιτισμού όπως αυτή τής μεταμόρφωσης τού Προσώπου. Γεγονός είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι είδε το μέλλον τού Ρώσου στον θρησκευτικό του μετασχηματισμό, στη δημιουργία ενός νέου εθνικού πολιτισμού.
Ο μετασχηματισμός, η Θέωση καλύτερα, τού Προσώπου είναι το κύριο θέμα των έργων των Πατέρων τής Εκκλησίας, έργων που ήταν κομμάτι τής προσωπικής βιβλιοθήκης του Φ.M. Ντοστογιέφσκι: "Συζήτηση περί 6ου Ψαλμού" τού Αγίου Αναστασίου τού Σινά, "Τα λόγια τού πνευματικού ασκητή" τού Αγίου Ισαάκ τού Σύρου, "Η Δημιουργία" τού Αγίου Συμεών τού Νέου Θεολόγου, "Κλίμακα" τού Αγίου Ιωάννου τού Σινά, "Η παράδοση τού Αγίου Νιλ Σόρσκι περί ζωής στην σκήτη" , "Μετάνοια " τού Αγίου Τύχωνος τού Ζαντόνσκ [1].
Ο Μετασχηματισμός τού Ανθρώπου είναι η επιστροφή του στην Εικόνα και στην Ομοίωση με τον Θεό. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης δεν διαχώρισε την Εικόνα από την Ομοίωση, αφού είδε το μονοπάτι τού ανθρώπου στην μίμηση τού πρότυπου (Σ.Μ. ΄πρωτότυπον΄ ή ΄ἀρχέτυπον΄ στον Νύσσης)– τού Ιησού Χριστού: "Γιατί, η Εικόνα προσδιορίζεται με αυτό το όνομα εάν έχει ομοιότητα με το πρότυπο. Εάν όμως η απομίμηση ξεφύγει από αυτό που υπάρχει μπροστά ως πρότυπο, είναι κάτι άλλο παρόμοιο κι όχι εικόνα εκείνου" [3].
Σύμφωνα με την T.R. Rudy, όλοι οι «κοινοί τόποι» στην ζωή εξηγούνται από την ιδέα της «ομοίωσης τού Χριστού» [4]. Η αναρρίχηση στην πρωτογενή εικόνα είναι η βάση άλλων μορφών πνευματικής παλαιορωσικής λογοτεχνίας: το χόζενιε (ΣτΜ: συχνά σημειώσεις με αναμνήσεις από ταξίδια απλών ταξιδιωτών σε ξένες χώρες ή προσκυνητών σε μέρη όπως η Παλαιστίνη και η Κων/πολη [Α]), τα οράματα, τα χρονικά, οι διδασκαλίες. Η A.Β. Τσασοβνίκοβα σημειώνει: «Ο καθολικός, για τη χριστιανική κοσμοθεωρία, νόμος τής αρχής τού προτύπου ορίζει εκ των προτέρων την ιδιαιτερότητα τού να γίνεται αντιληπτή οποιασδήποτε εικόνα μέσω τού προτύπου της» [5]. Η χριστιανική κοσμοθεωρία αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να δει κάποιος σε μια γήινη εικόνα κάτι άλλο – κάτι το πνευματικό. Αυτό εκδηλώνεται μέσω τού πρωτοτυπικού συμβολισμού, που στηρίζεται στην βιβλική παράδοση, που χρησιμοποιείται στην παλαιορωσική λογοτεχνία και έχει ρίζες στην παράδοση τής ρωσικής κλασσικής λογοτεχνίας.
Ήδη στο πρώτο του μυθιστόρημα, "Φτωχοί", ο Ντοστογιέφσκι δείχνει την αποκατάσταση τής Εικόνας τού Θεού στον κύριο χαρακτήρα τού μυθιστορήματος, Μακάρ Ντεβούσκιν. Μετά από μια ηθική πτώση, περνά σε μια κατάσταση βαθύτατης μετάνοιας. Η απαντητική επιστολή τής Βάρενκα κυριαρχείται από αναμνήσεις όχι μόνο μιας "χρυσής παιδικής ηλικίας", αλλά και μιας "χρυσής εποχής" για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Είναι στον ρυθμό τής πρώτης επιστολής τού Μακάρ: και στις δύο επιστολές εμφανίζεται η εικόνα των «πουλιών τού ουρανού». Οι επόμενες δύο επιστολές τού Μακάρ Αλεξέεβιτς συνιστούν το αποκορύφωμα τού μυθιστορήματος, αφού μέσα σε αυτές λαμβάνει χώρα ο πραγματικός διάλογος μεταξύ των χαρακτήρων. Στην επιστολή τού ήρωα έχουμε την εμφάνιση δύο σειρών εικόνων - "Πουλιά του ουρανού" και "Μπότες". Αυτό σημαίνει ότι το μοντέλο του για τον κόσμο επεκτείνεται μέχρι τα άκρα. Η συμπάθεια και η συμπόνια που ο ήρωας αισθάνεται για την Βάρενκα επεκτείνεται σε όλους τους "ταπεινωμένους και καταφρονημένους". Ο ήρωας ξεπερνά τα όρια τού υλικού και τού κοινωνικού κόσμου και κάνει έκκληση: "... Κοίταξε τριγύρω σου και δεν θα δεις ένα αντικείμενο για την δικιά σου φροντίδα ευγενέστερο από τις μπότες σου!" [Β]. Στην επόμενη επιστολή τού Ντεβούσκιν, υπάρχει η συγκίνηση που προκάλεσε η πράξη τής "Εξοχότητάς" του, και χάριν τής οποίας το "πνεύμα του αναστήθηκε". Η γενναιοδωρία τού Ντεβούσκιν, η ετοιμότητά του για αυτοεξάλειψη και για συγχώρεση τών εχθρών του, δείχνει την πνευματική ανατροπή που έγινε μέσα του. Ο Μακάρ Ντεβούσκιν γράφει αυτή την επιστολή στις 9 Σεπτεμβρίου, δηλαδή ακριβώς μια ημέρα μετά την γιορτή τής Γεννήσεως τής Θεοτόκου. Μετά από αυτην την εορτή, αρχίζει ο κύκλος τού Δωδεκάορτου - μετά την εκκλησιαατική Νέα Χρονιά. Έτσι αρχίζει η νέα ζωή τού ήρωα.
Στο μυθιστόρημα «Έγκλημα και τιμωρία» στις 8 Ιουλίου, ημέρα του εορτασμού τής Εικόνας της Παναγίας τού Καζάν, ο Ρασκόλνικοφ διαβάζει μια επιστολή στη μητέρα του, στην οποία λόγος γίνεται για την προσευχή τής αδελφής του μπροστά στην Εικόνα τής Θεομήτορος, και υπεισέρχεται σε διανοητικό διάλογο με συγγενείς. Στο νησί Πετρόβσκι βλέπει ένα όνειρο για ένα άλογο που το οδηγούν και τον Μικόλκα. Η ζωή της καρδιάς εμφανίζεται στο όνειρο τού Ρασκόλνικοφ πριν από το έγκλημα: "... Τρέχει δίπλα στο άλογο, βγαίνει μπροστά από αυτό, βλέπει πώς το χτυπάνε στα μάτια, ναι στα μάτια του! Κλαίει. Νιώθει το σφίξιμο στην καρδιά του, τα δάκρυα κυλάνε ..". Στη συνέχεια, ο ήρωας επιστρέφει στο σπίτι του περνώντας την γέφυρα Τουτσκόφ: "Κύριε!", προσεύχονταν, "δείξε μου τον δρόμο, κι εγώ θα αποκηρύξω αυτό το καταραμένο ... το όνειρό μου!" Μετά από την προσευχή, ο Ρασκόλνικοφ ήδη "ήσυχα αγνάντευε τον Νέβα, τη ζωηρόχρωμη δύση τού λαμπερού κόκκινου ήλιου. Παρά την αδυναμία του, δεν αισθάνθηκε καμία κούραση. Λες και το σπυρί που ωρίμαζε όλο τον μήνα στην καρδιά του, είχε επιτέλους σπάσει. Ελευθερία, ελευθερία! Τώρα είναι ελεύθερος από αυτά τα ξόρκια, τις γητείες, τις μαγείες!"
Σημαντικό ρόλο στο μυθιστόρημα παίζει η προσευχή τής μητέρας, τής αδελφής τού Ρασκόλνικοφ και τής Σόνια, που απευθύνεται στη Παναγία. Το κορυφαίο σημείο τού μυθιστορήματος είναι η σκηνή όπου η Σόνια αναγιγνώσκει την παραβολή τού Λάζαρου. Σε ένα προσχέδιο, ο Ντοστογιέφσκι συνδέει σ΄αυτό το σημείο τούς ήρωες: "Εγώ η ίδια ήμουν ο Λάζαρος, ο οποίος πέθανε, και ο Χριστός με ανέστησε". "Η Σόνια τον ακολουθεί στο Γολγοθά, σαράντα βήματα μακριά".
Όταν τελειώνει η ανάγνωση τής παραβολής τού Λαζάρου, ο Ρασκόλνικοφ ομολογεί το έγκλημα. Θυμίζει τα παιδιά, τον Χριστό και την αγάπη: "Αλλά τα παιδιά είναι η εικόνα τού Χριστού:«Δική τους είναι η βασιλεία του Θεού ». Τούς είπε να τιμούν και να αγαπούν". Υπενθυμίζει την ταπεινότητα, την ανάγκη να ακολουθήσει κανείς το θέλημα του Θεού. Μέσα του ζει ακόμη το παιδί, ένα παιδί τού Κυρίου.
Μετά την ευλογία τής μητέρας του, αισθάνεται κάτι ανώτερο - η καρδιά του είναι και πάλι ανοικτή για να συναντήσει τον Θεό. Σε αυτή την κατάσταση, φιλά το έδαφος στην πλατεία Σεννάγια, δίπλα στην εκκλησία τής Κοίμησης τής Θεοτόκου (εκκλησία Σπάς): "... κι έσπευσε να αγκαλιάσει τη δυνατότητα αυτής της νέας, πλήρους αίσθησης. Σαν να τον συνετάραξε ένας σπασμός: στην ψυχή του πετάχτηκε μια σπίθα και ξαφνικά, η σπίθα έγινε φωτιά, και σάρωσε τα πάντα. Τα πάντα αμέσως μαλάκωσαν μέσα του, και δάκρυα άρχισαν να κυλάνε. Κι εκεί που στεκόταν, σωριάστηκε ξαφνικά στο έδαφος ... "
Η ανάσταση τού ήρωα λαμβάνει χώρα στη Σιβηρία μετά από μια ασθένεια, τις ημέρες του Πάσχα, μετά την νηστεία μαζί με όλους. Η αποκατάσταση της ακεραιότητας τού ήρωα οφείλεται στην αγάπη του για τη Σόνια, αγάπης που αφυπνίστηκε μέσα στην καρδιά του: «Κάτι διαπέρασε την καρδιά του εκείνη τη στιγμή". "Όταν διάβαζε αυτό το σημείωμα, η καρδιά τού χτυπούσε βίαια και με οδύνη". Πέφτει στα πόδια της με την ίδια δύναμη που κάποτε μετανοούσε δημοσίως και φίλησε τη γη σε μια πλατεία στην Αγία Πετρούπολη, δίπλα στον Ναό τού Σωτήρος στην Σεννάγια: «Πώς συνέβη αυτό, κι ο ίδιος δεν το γνώριζε, αλλά ξαφνικά κάτι φαινόταν να τον καταλαμβάνει και ρίχτηκε στα πόδια της. Φώναζε και αγκάλιαζε τα γόνατά της". Η πρώτη επιστολή τού αποστόλου Ιωάννη αναφέρει ότι «ο Θεός είναι αγάπη», κι η αγάπη αποκαθιστά την εικόνα τού Θεού στους ήρωες.
Στα προπαρασκευαστικά υλικά για το μυθιστόρημα "Ηλίθιος", ο Ντοστογιέφσκι υπογραμμίζει το κύριο χαρακτηριστικό ενός Ήρωα, την ταπεινότητα. Αλλά ο ήρωας του, μέσα σε όλη την πραότητα του, διατηρεί την αξιοπρέπειά του και αντιστέκεται στο κακό: "Είναι τελικά έτοιμος να κατηγορήσει τον εαυτό του ... Αλλά όταν καρδιά και συνείδηση τού λένε:" Όχι, αυτό δεν είναι καλό έτσι ", τότε το κάνει αντιβαίνοντας τη γνώμη όλων". Αυτό είναι παράδειγμα τής ταπεινής σοφίας για την οποία έγραφε ο όσιος Εφραίμ ο Σύρος. Καρδιά και συνείδηση, "το αίσθημα τής άμεσης χριστιανικής αγάπης", αθωότητα - όλα αυτά είναι εκδηλώσεις τής ομοιότητας τού ήρωα με τον Χριστό.
Ο Ντοστογιέφσκι ανησυχεί ήδη για το πρόβλημα τού μετασχηματισμού του κόσμου. Γι 'αυτό, αφού βρήκε έναν ήρωα που ομοιάζει με τον Χριστό, γράφει ο συγγραφέας σε προσχέδιο: «Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο» και η «ταπεινότητα είναι η μέγιστη δύναμη». Ο Ντοστογιέφσκι έρχεται στην ιδέα τού «καλού τής μονάδας» και τού «πρακτικού χριστιανισμού»: «Ο Πρίγκιπα ς μόλις που άγγιζε τις ζωές τους, και προτού να προλάβει να κάνει αυτό που ήθελε, όλα πέθαιναν μαζί του. Η Ρωσία ενήργησε σταδιακά σε αυτόν. Ο Διαφωτισμός του . Αλλά οπουδήποτε άγγιζε, παντού άφησε ένα ανεξερεύνητο χαρακτηριστικό".
Κατά τη γνώμη μας, το μυθιστόρημα "Ηλίθιος" έχει οικοδομηθεί από πολλές απόψεις ως ένα μαρτύριο ζωής. Δείχνει τρεις κύκλους τής δοκιμασίας τού ήρωα: αυτόν στην Ελβετία, έναν δεύτερο κύκλο στο πρώτο και δεύτερο μέρος τού μυθιστορήματος, κι έναν τρίτο κύκλο στο τρίτο και τέταρτο μέρος τού μυθιστορήματος. Το μυθιστόρημα βασίζεται στην αρχή τής επαναλαμβανόμενης σύνθεσης. Η εικόνα τής "πληγωμένης καρδιάς" καθίσταται κυρίαρχη συνιστώσα στην απεικόνιση τού εσωτερικού κόσμου τού Πρίγκιπα Μίσκιν. Ο συγκεκριμένος ήρωας, μέσα από τις ενέργειές του κατά την διάρκεια όλης τής αφήγησης, δείχνει την πιστότητά του στην εντολή τού Ιησού Χριστού: "Μεγαλυτέραν αγάπην από αυτήν κανείς δεν έχει, ώστε την ζωήν του να δώση χάριν των φίλων του" (κατά Ιωάννη 15:13). Αυτά τα λόγια λέγονται από τον Ιησού Χριστό κατά τη διάρκεια τού Μυστικού Δείπνου.
Μετά τη δολοφονία τού Ρογκόζιν και τη συνάντηση με τους μηδενιστές, ο Πρίγκιπας Μίσκιν, προβλέποντας ένα μαρτυρικό τέλος για τον ίδιο, αισθάνεται την επιθυμία να εγκαταλείψει αυτόν τον κόσμο, αλλά στέκεται με θάρρος απέναντι στις προκλήσεις: «Προαισθάνθηκε ότι εάν έμενε εδώ για μερικές ακόμη ημέρες, τότε σίγουρα θα τον τράβαγε αυτός ο κόσμος μέσα του μιά γιά πάντα, κι ότι κι ο ίδιος ο κόσμος θα έπεφτε σε αυτόν από τώρα και στο εξής. Αλλά δεν σκέφτηκε ούτε δέκα λεπτά και αποφάσισε αμέσως ότι ήταν "αδύνατο" να δραπετεύσει ..» . Εδώ έχουμε μια εικασία τής ευαγγελικής νύξης: "Τώρα που πλησιάζει η μεγάλη ώρα του σταυρικού μου θανάτου, η ψυχή μου έχει ταραχθή από την τόσον φυσικήν οδύνην ένεκα του υψίστου αυτού μαρτυρίου. Και τι να είπω; Πατερ, γλύτωσέ με από την ώραν αυτήν. Αλλά δια τούτο ακριβώς έφθασα εις την ώραν αυτήν, δια να προσφέρω την μεγάλην λυτρωτικήν θυσίαν προς σωτηρίαν του κόσμου" (κατά Ιωάννη 12: 27).
Στη σύγχρονη κριτική, υπάρχουν πολλές απόψεις για την ασθένεια τού Μίσκιν [6]. Σύμφωνα με την Ν.Ν. Η Σολωμίνα-Μίνιχεν, το φως που βλέπει ο Μίσκιν, είναι σημάδι επίσκεψης τού Θεού [7]. Κατά τη γνώμη μας, αυτή η εσχατολογική κατάσταση τού Μίσκιν συνδέεται με την μαρτυρικότητα τού ήρωα. Και οι δύο επιθέσεις τού Μίσκιν, πριν από τη δολοφονία τού Ρογκόζιν και στο εξοχικό των Επάντσιν, εισάγονται στο πλαίσιο των παθών του Χριστού.
Πρέπει να σημειωθεί ότι το χρονοδιάγραμμα των γεγονότων συνδέεται με την ιδέα τής Θείας Οικονομίας: η αφήγηση στο μυθιστόρημα ξεκινά με την χριστουγεννιάτικη νηστεία, την ημέρα τού εορτασμού τής εικόνας τής Παναγίας "Ζνάμενιγε" [ΣτΜ: Πλατυτέρα] (27 Νοεμβρίου) και τελειώνει με την νηστεία για την γιορτή τών Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
Στα προσχέδια για το μυθιστόρημα "Δαιμονισμένοι" o Φ.M.Ντοστογιέφσκι αναζητά μια μορφή λογοτεχνικού ύφους και σταματά πρώτα στο "επαρχιακό χρονικό", στη συνέχεια στο «χρονικό» γενικά. Το στυλ τών χρονικών και των Λιέτοπις (ΣτΜ: τύπος χρονικών, π.χ. στην Ρωσία τού 12-14αι.) επικεντρώνεται στο τι συμβαίνει σε δύο κόσμους – στον μέσα-στον-χρόνο και στον αιώνιο, αφού είναι σημαντικό να κατανοήσουμε το σχέδιο του Θεού για τον κόσμο και να δούμε σε ποιο βαθμό ορισμένα άτομα ή λαοί αποκλίνουν από αυτό το σχέδιο ή, αντίθετα, εκπληρώνουν το θέλημα του Θεού. Η μοίρα τού κόσμου θα αποφασιστεί στην Τελευταία Κρίση, επομένως ολόκληρο το μυθιστόρημα "Δαιμονισμένοι" βρίσκεται κάτω από την επιρροή τής Αποκάλυψης. Στο προπαρασκευαστικό υλικό για τούς "Δαιμονισμένους", ο Ντοστογιέφσκι γράφει: "... ένα τραυματισμένο κτήνος, το ένα τρίτο των βοτάνων πέθανε, η πόρνη της Ανατολής, καρποφόρα γυναίκα – Ρωσία".
Η ιδέα τής ευθύνης τού καθενός για το τι συμβαίνει στον κόσμο είναι η κύρια ιδέα του μυθιστορήματος. "Όλοι μαζί κι ο καθένας ξεχωριστά φταίει για τον άλλον", λέει ο Στέπαν Τροφίμοβιτς. Ο Σάτοφ λέει: «Όλοι φταίνε, ο καθένας φταίει και ... αν όλοι ήταν πεπεισμένοι για αυτό». Τέλος, ο Τύχων λέει στον Σταυρόγκιν: "Αμαρτάνοντας, κάθε άνθρωπος έχει ήδη αμαρτήσει εναντίον όλων και κάθε πρόσωπο ευθύνεται για την αμαρτία κάποιου άλλου". Όπως σημειώνει ο Σ.I. Φούντελ, ο αγώνας ενάντια στο κακό είναι τότε μόνο μπορετός όταν κάθε άτομο αντιλαμβάνεται το κακό όχι ως ξένο, αλλά ως δικό του [8]. Ο Ντοστογιέφσκι καταδεικνύει πώς εμφανίζεται η πνευματική αντίσταση στο κακό μέσα από τις μορφές τών Τύχων, Σάτοφ, Κιρίλλοφ, Μαρία Λιβιάντκινα. Ακόμη και ο Σιγκάλεφ και ο Φιέντκα τών κάτεργων είναι σε θέση να αντισταθούν στο κακό.
Στην οδό Θεοφανίων, η Μαρία Λεμπάτζκινα μιλάει στον Σάτοφ για την εμπειρία μεταμόρφωσης που έζησε κατά την προσευχή της στην Θεοτόκο καθώς και για την γη τής μονής. Ο Σ..I. Φούντελ βλέπει σε αυτό το επεισόδιο "το δάκρυσμένο δρόμο τής απόκτησης τής Εκκλησίας" [9].
Οι κατηγορίες μετασχηματισμού τού Προσώπου είναι πιο ξεκάθαρα ενσωματωμένες στα μυθιστορήματα "Ο έφηβος" και "Οι αδερφοί Καραμάζοφ".
Σε χειρόγραφες εκδόσεις τού "Έφηβος" ο Φ.M. Ντοστογιέφσκι κάνει μνεία στους Αγίους Θεοδόσιο των Σπηλαίων και τον Νίλ Σόρσκι. Ο όσιος Νιλ Σόρσκι πιστεύει ότι η προσευχή του Ιησού είναι το κύριο μέσο για την καταπολέμηση τής κάθε «προσβολής». Στην «Παράδοσή» του, ο Μοναχός Νιλ Σόρσκι γράφει για το Φώς τού Θαβώρ, το οποίο μπορεί να κερδηθεί με πνευματική δουλειά: «Βλέπω το φως, που δεν μπορεί να το δει ο κόσμος, και καθήμενος μέσα στο κελί στο κρεβάτι, βλέπω μέσα μου τον Δημιουργό τού κόσμου» [10]. Ο μοναχός δίνει ιδιαίτερη σημασία στα ευλογημένα δάκρυα [11].
Η περιπλάνηση είναι μορφή μη-κατοχής, καθώς βεβαιώνει ο όσιος Νίλ Σόρσκι, καθώς κι ο Χριστός ήταν επίσης περιπλανώμενος [12]. Στο μυθιστόρημα τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι "Έφηβος" το είδος τού «Χόζενιε» (ΣτΜ: αναφερθήκαμε σε αυτό πιο πάνω σαν είδος διήγησης μιας περιήγησης) χρησιμοποιείται στις ιστορίες του περιηγητή Μακάρ Ντολγκορούκι. Το δώρο των ευλογημένων δακρύων έρχεται στον έμπορο Σκοτομπόινικ μετά τη βαθύτατη μετάνοια: "Και έλαβε ένα τέτοιο δώρο: όποιος μιλάει μαζί του ξεσπά σε δάκρυα".
Η απαρχή τής αναγέννησης τού Αρκάντι Ντολγκορούκι είναι η μνήμη της προσευχής τής μητέρας του την ημέρα τής Εικόνας τής Πλατυτέρας. Ο έφηβος βιώνει την Χάρη πριν συναντήσει τον Μακάρ Ιβάνοβιτς όταν βλέπει μια ακτίνα ηλίου και ακούει την προσευχή τού Ιησού από τον περιηγητή: "Έχω το πρόσωπο στον τοίχο και ξαφνικά στη γωνία βλέπω ένα ζεστό, φωτεινό σημείο τού ήλιου που έδυε ... και τώρα θυμάμαι, ήταν σαν όλη μου η ψυχή να εξυψώνεται και ήταν σαν ένα νέο φως να διεισδύσει στην καρδιά μου". Στα προσχέδια τού "Έφηβος" υπάρχει μια παρατήρηση: "Σε τέτοιες υπάρξεις όπως ο Μακάρ, είναι κι η Βασιλεία του Θεού".
Η Γ.B. Πονομάρεβα παρατήρησε ότι στο μυθιστόρημα «Οι αδελφοί Καραμάζοφ», η πορεία τού Μίτια Καραμάζοφ τη νύχτα της δολοφονίας και τού πατέρα του κατά την διάρκεια τής «περιπέτειας» με την Λιζαβέτα Σμερντιάσαγια είναι κατά μήκος της ίδιας διαδρομής: από την πλατεία τού Καθεδρικού Ναού προς το δυτικό τμήμα της πόλης μέσω τής γέφυρας [13]. Γιατί, λοιπόν, στην μια περίπτωση, η πορεία τού ήρωα τον οδηγεί να πέσει, και στην άλλη, το έγκλημα δεν λαμβάνει χώρα; Στην πλατεία τού καθεδρικού ναού τής Στάραγια Ρούσσα (ΣτΜ: πόλη στην επαρχία τού Νόβγκοροντ), που λειτουργεί ως πρωτότυπο τού Σκοτοπριγκόνιεβσκ (ΣτΜ: επινοημένη από τον Ντοστογιέφσκι πόλη όπου εξελίσσεται η δράση τού μυθιστορήματος «Αδερφοί Καραμάζοφ»), υπάρχει ο καθεδρικός ναός της Ανάστασης, ο οποίος μέχρι το 1403 ήταν ναός προς τιμήν τής Αγίας Σκέπης τής Υπεραγίας Θεοτόκου. Εδώ φυλάσσονταν το κύριο ιερό κειμήλιο τής πόλης - η θαυματουργή εικόνα τής Παναγίας "Σταρορούσκαγια". Ο Ντμίτρι Καραμάζοφ εξηγεί ως ένα θαύμα αυτό που τού συνέβη τη νύχτα τού εγκλήματος, , «... τα δάκρυα κάποιου, η μητέρα μου άραγε που ικέτευε τον Κύριο, η θεία φώτιση που με ασπάστηκε εκείνη την στιγμή, δεν ξέρω τι ήταν, αλλά ο Διάβολος είχε ηττηθεί». Ίσως τον βοηθά επίσης και η προσευχή τού στάρετς Ζωσίμα στην Παναγία, όπως συνέβη με την περίπτωση τού «μυστηριώδη επισκέπτη» (ΣτΜ: Αδερφοί Καραμάζοφ, Βιβλίο Έκτο, 2δ).
Το αποκορύφωμα τής πνευματικής ανάπτυξης τού Ιβάν είναι το ποίημα-ομολογία τού «Μεγάλος Ιεροκήρυκας», ενώ για το Ντμίτρι – το όνειρο για μια μητέρα με ένα παιδί, και για τον Αλιόσα – το όραμα τής Κανά της Γαλιλαίας. Αυτά τα κεφάλαια, τα οποία αποκαλύπτουν τις ψυχές των ηρώων, σχετίζονται με το θέμα τής μεσολάβησης της Μητέρας του Θεού, κάτι που σημείωσε ο Κ.Α. Σταπανιάν [14] .
Το χρονοδιάγραμμα τού μυθιστορήματος καλύπτει τις αργίες που συνδέονται με τη μεσολάβηση της Παναγίας: η Αγία Ζώνη, η Αγία Σκέπη, το θαύμα τής Εικόνας τής «Ζνάμενιγε» (ΣτΜ: 1170, τα ενωμένα στρατεύματα τών ρώσων πριγκίπων τού Βλαντίμιρ-Σούζνταλ-Σμολένσκ-Ριζάν-Μούρομσκ-Πόλοτσκ με αρχηγό τους τον πρίγκιπα τού Σούζνταλ, Μστισλάβ Αντρρέεβιτς, γιό τού Αντριέι Μπογκολιούμποφ, πολιόρκησαν το Νόβγκοροντ, αλλά οι κάτοικοι τής υπό πολιορκία πόλης κατάφεραν να νικήσουν τον στρατό με την βοήθεια τής μεσολάβησης τής εικόνας «Ζνάμενιγε» που είχαν φέρει στο οχυρό που είχαν φτιάξει, καθώς σε κάποια στιγμή η εικόνα-Πρόσωπο τής Παναγίας άπλωσε το φαιλόνιό της πάνω στους κατοίκους και τους προστάτευσε την στιγμή που τα στρατεύματα τού εχθρού έκαναν επίθεση ενώ ο Κύριος βύθιζε τα στρατεύματα αυτά στο σκοτάδι με αποτέλεσμα να χτυπιώνται μεταξύ τους).
Στο βιβλίο που γράφει ο Αλιόσα με βάση τα λόγια τού σταρέτς Ζωσίμα, ο συγγραφέας περιλαμβάνει την αναφορά δύο βυζαντινών βίων – αυτού τού Αλέξιου, ανθρώπου τού Θεού και αυτού τής Μαρίας τής Αιγύπτου. Αυτού οι δύο βίοι είναι ενωμένοι με την ιδέα τής μεσολάβησης της Μητέρας του Θεού και του θέματος του Φωτός τού Θαβώρ, που μεταμόρφωσε την σάρκα τών αγίων.
Στο μυθιστόρημα "Αδελφοί Καραμάζοφ", ο Αλέξιος, ένας άνθρωπος του Θεού, γίνεται πρωτότυπο τού γέροντα Ζωσίμα: τούς ενώνει το θέμα της "μίμησης του Χριστού" ως ταπεινότητα και μαρτύριο.
Αδιαμφισβήτητα, το κεντρικό σημείο τού μυθιστορήματος είναι το κεφάλαιο "Κανά της Γαλιλαίας", στο οποία επιδεικνύεται η πνευματική μεταμόρφωση τού ανθρώπου. Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, στην Κανά της Γαλιλαίας, ο Σωτήρας πραγματοποιεί το πρώτο θαύμα κατόπιν αιτήματος τής Μητέρας τού Θεού. Αυτό μάλιστα είναι ένα παράδειγμα τής πρώτης μεσολάβησης τής Παναγίας για τούς ανθρώπους. Προφανώς γι'αυτό τον λόγο συνδέεται στην παλαιορωσική ζωγραφική το θέμα τής Κανά τής Γαλιλαίας με το Μυστικό Δείπνο, κατά τον οποίο ο Σωτήρας άφησε στους αποστόλους ως διαθήκη την Ευχαριστία [15]. Στα συγγράμματα του οσίου Ισαάκ τού Σύρου, η μέθη με την αγάπη του Θεού είναι ένα μοτίβο που τα διαπερνά από την μια άκρη στην άλλη, και συνδέεται με τον Ευχαριστιακό συμβολισμό (στο προσχέδιο τού μυθιστορήματος - "κρασί της χαράς") [16]. Στο μυθιστόρημα, η ιδέα της Εκκλησίας ως Βασιλείας των Ουρανών επιβεβαιώνεται από τον πατέρα Παίσιο, τον πνευματικό τού στάρετς Ζωσίμα και στη συνέχεια από τον Αλιόσα: "Η Βασιλεία των Ουρανών, φυσικά, δεν είναι από αυτό τον κόσμο αλλά είναι στον ουρανό, και να εισέλθει κανείς σε αυτήν μπορεί μόνο μέσω τής Εκκλησίας, η οποία ιδρύθηκε κι εγκαταστάθηκε στην γή".
Η εικόνα τών ακτίνων τού δύοντος ηλίου διατρέχει από άκρου εις άκρον το έργο τού Ντοστογιέφσκι. Στο μυθιστόρημα "Αδελφοί Καραμάζοφ", ο στάρετς Ζωσίμα εξηγεί τον συμβολισμό τής εικόνας αυτής: "... δοξάζω την καθημερινή ανατολή τού ηλίου και η καρδιά μου την υμνεί όπως πάντα, αλλά πιο πολύ αγαπώ το ηλιοβασίλεμα, τις μακριές λοξές ακτίνες του και μαζί τους τις ήσυχες, πράες και ταπεινές αναμνήσεις, τις γλυκιές εικόνες από ολόκληρη τη μακρά και ευλογημένη ζωή μου – και πάνω από όλα αυτά είναι η αλήθεια τού Θεού, συμφιλιωτική, καθησυχαστική και συγχωρητική". Ο στάρετς Ζωσίμα λέει ότι, έχοντας αποκτήσει «διαφάνεια», η ψυχή τού ανθρώπου δέχεται τον «ήλιο της Αλήθειας» - τον Χριστό.
Το φώς διεισδύει στην καρδιά τού Αλιόσα Καραμάζοφ, διαβάζοντας περί τής Κανά της Γαλιλαίας: "Κάτι έκαιγε μέσα στην καρδιά τού Αλιόσα, κάτι τον γέμισε ξαφνικά με πόνο, δάκρυα έκστασης άρχισαν να κυλούν μέσα από την ψυχή του ... Τέντωσε τα χέρια του, έβγαλε μια φωνή και ξύπνησε ..."
Πριν πάει στο Μόκρογιε, ο Μίτια Καραμάζοφ κάνει ένα είδος προσευχής: «Θεέ μου, ανάστησε αυτόν τον χτυπημένο δίπλα στον φράχτη! Παρελθέτω απ΄εμού το ποτήριον τούτο!". Με την εικόνα τής φλεγόμενης καρδιάς τελειώνει το όνειρό του για το παιδάκι: "Και να τώρα, η καρδιά του φωτίστηκε και στράφηκε προς το φώς, και θέλει να ζήσει και να ζήσει, να πάρει και να πάρει κάποιον όποιο δρόμο προς έναν νέο κόσμο που τον καλεί κοντά του, το συντομότερο δυνατό, το συντομότερο δυνατό!". Τα όνειρα τού Αλιόσα και τού Μίτια ταιριάζουν στυλιστικά στο όραμα.
Έτσι, η κατηγορία τής θρησκευτικής μεταμόρφωσης τού Προσώπου καθορίζει την ιδιαιτερότητα τής μορφής των έργων (οικιακές παραδόσεις, τα «Χόζενιε», οράματα, κηρύγματα, χρονικά), τού χρονότοπου (συνδυασμός αιώνιου και μέσα-στο-χρόνο σχεδίου), των αφηγηματικών μοτίβων (μετάνοια, βάσανα και ταπεινοφροσύνη), τής διαλογικής μορφής τής αφήγησης (τής οποίας ύψιστη πραγμάτωση είναι στην προσευχή) και τής κυρίαρχης βάσης των εικόνων των ηρώων (η εικόνα μιας πληγωμένης ή φλεγόμενης καρδιάς). Ο συμβολισμός των εικόνων που συνδέονται με τη Βασιλεία των Ουρανών χρονολογείται από τα Συνοπτικά Ευαγγέλια: «πτηνά τού ουρανού», «νέο κρασί», «πετρόχτιστο», «λάμπα καύσης», «λευκό φως» τής Μεταμόρφωσης τού Θαβώρ, «σπόρος» που έπεσε στο έδαφος. Οι κόκκοι αυτών των μοτίβων εμπεριέχονται στο εικονιστικό σύστημα των Ψαλμών.
Στο μοναστήρι και στην σκήτη, οι πρεσβύτεροι Τύχων και Ζωσίμα είναι οι ίδιοι θαύματα διορατικότητας [17]. Η διορατικότητα έρχεται με την απόκτηση τής σοφίας. Ο περιπλανώμενος Μακάρ Ντολγκορούκι φέρνει τη Χάρη του Θεού στον κόσμο. Τις επιπτώσεις τής Χάριτος βιώνουν οι Μακάρ Ντεβούσκιν, Βάρενκα, Ρασκόλινκοφ, Σόνια, Μίσκιν, Μαρία Λιβιάντκινα, Αρκάδι Ντολγκορούκι, Αλιόσα και Ντμίτρι Καραμάζοφ. Η επαφή τών ψυχών τών ήρωων στα μυθιστορήματα τού Ντοστογιέφσκι θυμίζει τα λόγια τού στάρετς Ζωζίμα ότι «όλα είναι σαν τον ωκεανό, τα πάντα ρέουν και έρχονται σε επαφή, αγγίζεις σε ένα μέρος κι αυτό το άγγιγμα αντανακλάται στο άλλο άκρο τού κόσμου». Ο κόσμος στα έργα τού συγγραφέα παρουσιάζεται ως μια μεγάλη οικογένεια, ως Εκκλησία, η οποία, έχοντας περάσει από το χωρισμό και τη μοναξιά, αρχίζει να ανακάμπτει. Αυτό αντιστοιχεί στην ιδέα της παγκόσμιας ενότητας της ανθρωπότητας στο όνομα του Χριστού, για την οποία έγραφε ο Φ.M. Ντοστογιέφσκι στη δημοσιογραφία του.
10/26/2019
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου